هوش مصنوعی در کشور به متولی متمرکز نیاز دارد

به گزارش خبرگزاری صداوسیما، این روز‌ها بررسی طرح ملی هوش مصنوعی در مجلس به مراحل پایانی خود نزدیک شده است. نمایندگان دوازده ماده از چهارده ماده این طرح را تصویب کردند. ماده دوم طرح ملی هوش مصنوعی درباره تشکیل شورای ملی راهبری هوش مصنوعی است.طبق طرح ملی هوش مصنوعی، رئیس سازمان ملی هوش مصنوعی دبیر این شورا خواهد بود.

در ادامه مسیر سازمان ملی هوش مصنوعی، تجربه زیست فعالان حوزه هوش مصنوعی میتواند راهگشای بهبود شرایط توسعه هوش مصنوعی در کشور باشد. با این نگاه به سراغ یکی از فعالان حوزه هوش مصنوعی در کشور رفتیم.

امیرحسین اخلاصی جوان دهه هفتادی، دانشجوی دکتری و پژوهشگر هوش مصنوعی در دانشگاه صنعتی شریف است. در خبرگزاری صدا و سیما از او درباره وضع کشور در زمینه هوش مصنوعی پرسیدیم. پژوهشگران جوان که تجربه کار در فضای دانشگاهی و پژوهشی و ارتباط با بخش خصوصی در زمینه فناوری‌های نوین را دارند، از مشکلاتی حرف میزنند که میتواند دریچه نگاه تازه‌ای برای مسئولان و سیاستگذاران باز کند که از دغدغه‌های نسل جوان فناور بیشتر آگاهی پیدا کنند.

وضع هوش مصنوعی در ایران

امیرحسین اخلاصی درباره وضع هوش مصنوعی در کشور گفت: کشور ما در حوزه هوش مصنوعی با معضلات و کاستی‌های متعددی مواجه است و پیشرفت قابل‌توجهی در این زمینه نداشته‌ایم. این کاستی‌ها را می‌توان در دو محور اصلی خلاصه کرد:

فقدان راهبرد کلان

ایران فاقد یک راهبرد منسجم و مشخص برای مواجهه با پدیده هوش مصنوعی است. این فقدان راهبرد، مانع از پیشرفت هدفمند در این حوزه شده و در ادامه به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد.

کمبود نیروی انسانی متخصص و پژوهشکده‌های متمرکز

به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب و پژوهشکده‌های متمرکز، نیروی انسانی با تجربه و متخصص در حوزه توسعه فناوری هوش مصنوعی در کشور وجود ندارد. در حال حاضر، عمده متخصصان این حوزه را دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تشکیل می‌دهند که عمدتاً در لایه‌های مفهومی و پژوهشی فعالیت می‌کنند. این فعالیت‌ها اغلب در محیط‌های آزمایشگاهی دانشگاهی انجام می‌شود، در حالی که توسعه فناوری هوش مصنوعی در جهان از مرحله دانشگاهی فراتر رفته است. این امر به دو دلیل عمده است: ۱-نیاز به زیرساخت‌های گسترده برای توسعه فناوری. ۲-ضرورت وجود تیم‌های انسانی متمرکز و متخصص که به صورت هماهنگ فعالیت کنند. 
ساختار‌های آکادمیک در هیچ جای دنیا امکان کار تیمی و متمرکز در این سطح را فراهم نمی‌کنند. به همین دلیل، آزمایشگاه‌هایی نظیر «اپن‌ای آی» (OpenAI)، «ایکس‌ای آی» (xAI)، آنتروپیک (Anthropic) و ... شکل گرفته‌اند تا این خلأ را پر کنند.

اهمیت وجود قوه عاقله متمرکز هوش مصنوعی در کشور
اخلاصی درباره اهمیت راهبردی وجود قوه عاقله متمرکز هوش مصنوعی در کشور گفت: «هوش مصنوعی فراتر از یک زیرشاخه فناوری اطلاعات یا اقتصاد دیجیتال است و به عنوان نقطه ثقل توسعه فناوری در جهان شناخته می‌شود. این فناوری تأثیرات عمیق سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به همراه دارد. برای مواجهه با این پدیده، وجود یک قوه عاقله و متمرکز در کشور ضروری است، مشابه آنچه در توسعه صنعت هسته‌ای رخ داد. هوش مصنوعی یک فناوری راهبردی و ملی است و نمی‌توان آن را صرفاً به عنوان یک موضوع اقتصادی یا کارآفرینی در نظر گرفت.»
او در نقد تخصیص غیرهدفمند منابع موجود در کشور گفت: «در حال حاضر، رویکرد کشور به این حوزه منفعلانه و پراکنده است. منابع و زیرساخت‌ها به صورت غیرهدفمند تخصیص می‌یابند و فقدان یک نهاد متمرکز، علمی و فنی با تجربه کافی، مانع از پیشرفت مؤثر می‌شود. این نهاد باید از اعتماد نهاد‌های سیاسی برخوردار باشد و توانایی رهبری طرحهای هوش مصنوعی در سطح ملی را داشته باشد. در ایران، حجم قابل‌توجهی از زیرساخت‌های پردازشی در سال‌های اخیر وارد شده، اما به دلیل استفاده نکردن بهینه و مدیریت غیرمتمرکز، بهره‌وری لازم را نداشته‌اند.»
تجربه جهانی در توسعه هوش مصنوعی
این پژوهشگر هوش مصنوعی گفت: «در سطح جهانی، آزمایشگاه‌هایی نظیر «اپن‌ای آی» (OpenAI) و آنتروپیک (Anthropic) که پیش‌برنده توسعه فناوری هوش مصنوعی هستند، فعالیت خود را نه بر مبنای سود کوتاه‌مدت اقتصادی، بلکه بر اساس برنامه‌های راهبردی و بلندمدت پیش برده‌اند. شرکت‌های بزرگ از دستاورد‌های این آزمایشگاه‌ها بهره‌برداری کرده و سرمایه‌گذاری‌های کلان، چه از سوی بخش خصوصی و چه دولت‌ها، بدون تمرکز بر سود فوری انجام شده است.»
یک پیشنهاد راهبردی که می‌تواند جایگزین واردات فناوری باشد
اخلاصی، فعال حوزه هوش مصنوعی برای پیشرفت کشور در این زمینه پیشنهاد داد: «برای توسعه فناوری هوش مصنوعی در ایران، نیاز به یک قوه عاقله متمرکز داریم که تصمیم‌گیری‌های راهبردی انجام دهد و منابع را بهینه تخصیص دهد. به جای صرف تمام بودجه برای واردات فناوری‌های موجود، بخشی از منابع باید به توسعه فناوری‌های آینده و تربیت نیروی انسانی متخصص اختصاص یابد. این امر نیازمند ایجاد نهاد‌های تخصصی با حمایت دولتی است که بتوانند توسعه فناوری را به صورت متمرکز پیش ببرند. تمرکز بر ایجاد زیرساخت‌های نهادی و انسانی، هزینه کمتری دارد و از محدودیت‌های تحریم تأثیر کمتری می‌پذیرد. تکنولوژی پردازنده‌ها هر سال تغییر می‌کند و فناوری‌های قدیمی به سرعت منسوخ می‌شوند. اگر کشور بودجه زیادی را صرف واردات حجم عظیمی از پردازنده‌ها کند، ممکن است در سال‌های بعد این تجهیزات به دلیل قدیمی شدن، بهره‌وری خود را از دست بدهند. بنابراین، تخصیص پیوسته و تخصصی منابع، همراه با سرمایه‌گذاری در نیروی انسانی و توسعه فناوری‌های آینده، می‌تواند ایران را در مسیر پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی قرار دهد.»
برای تربیت نیروی انسانی متخصص، باید فراتر از کاربست مدل‌های موجود هوش مصنوعی پیش برویم
اخلاصی در نقد استفاده منحصر به کاربست از هوش مصنوعی و لزوم نگاه توسعه محور گفت: «کاربرد‌های کنونی هوش مصنوعی در صنعت ایران، عمدتاً به استفاده از مدل‌های موجود و توسعه‌یافته محدود می‌شود که به سادگی با تنظیمات اولیه (Fine-tuning) یا حتی بدون نیاز به تنظیمات خاص و تنها با استفاده از پرامپت‌های مناسب، به کار گرفته می‌شوند. این رویکرد، ارزش افزوده قابل‌توجهی به فناوری هوش مصنوعی اضافه نمی‌کند و تجربه عمیقی در توسعه فناوری در کشور ایجاد نمی‌کند. در نتیجه، محیطی برای تربیت نیروی انسانی متخصص در لایه‌های عمیق فناوری هوش مصنوعی وجود ندارد.
یکی از اشتباهات راهبردی در کشور، تمرکز بر توسعه کاربرد‌های فناوری به جای توسعه خود فناوری بوده است. تصور بر این است که فناوری‌های هوش مصنوعی باید وارد بازار شده و تولید ثروت کنند، در حالی که فناوری‌های راهبردی مانند هوش مصنوعی، انرژی هسته‌ای یا تولید تراشه نیازمند حمایت‌های دولتی و ایجاد نهاد‌های تخصصی و متمرکز هستند. بازار ایران ظرفیت کافی برای توسعه این فناوری‌ها را ندارد و بدون حمایت دولت، پیشرفت در این حوزه امکان‌پذیر نیست.»
پراکندگی پردازنده‌های گرافیکی در کشور مانع توسعه مدل های پیشرفته اشت
اخلاصی گفت: «هم اکنون، پردازنده‌های گرافیکی (GPU) واردشده به کشور بین آزمایشگاه‌ها، شرکت‌ها و استارتاپ‌ها تقسیم شده‌اند، اما هر یک تنها تعداد محدودی پردازنده (یک تا چهار عدد) در اختیار دارند. این پراکندگی مانع از انجام دادن کار‌های بزرگ و توسعه مدل‌های پیشرفته می‌شود. این شرکت‌ها عمدتاً مدل‌های ساده یا تنظیم‌شده (Fine-tuned) را توسعه می‌دهند که ارزش راهبردی چندانی ندارند.
بسیاری از شرکت‌های ایرانی برای ارائه خدمات از API‌های خارجی استفاده می‌کنند که نیازی به ظرفیت‌های پردازشی محلی ندارند. پخش شدن زیرساخت پردازشی محدود موجود بین مراکز مختلف، میزان بهره‌وری پردازنده‌های موجود را کاهش می‌دهد.»

مهم‌ترین زیرساخت لازم برای توسعه هوش مصنوعی، نیروی انسانی متخصص است
او درباره وضع جهانی دسترسی به داده توضیح داد: «در حوزه داده‌ها، که سوخت اصلی مدل‌های هوش مصنوعی هستند، باید گفت که در دهه ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، دسترسی به داده‌ها نقش کلیدی در پیشرفت شرکت‌هایی مانند گوگل داشت. هم اکنون، داده‌های مورد نیاز برای توسعه مدل‌های عمومی هوش مصنوعی تقریباً برای همه در دسترس است و این مسئله دیگر چالش اصلی محسوب نمی‌شود. با این حال، برای کاربرد‌های تخصصی مانند پردازش ژنتیکی یا سلامت (مانند مدل‌های پزشکی که به داده‌های خاص ایرانی نیاز دارند)، دسترسی به داده‌های تخصصی همچنان یک ضرورت است.»
او اضافه کرد: «در خصوص زیرساخت‌های پردازشی، رقابت شدیدی بین قدرت‌های جهانی برای ایجاد این زیرساخت‌ها وجود دارد. این زیرساخت‌ها تنها به پردازنده‌ها محدود نمی‌شوند، بلکه شامل شبکه‌سازی پردازنده‌ها، تأمین انرژی و سایر ملزومات پیچیده هستند. بسیاری از سرویس‌های هوش مصنوعی در کشور از «ای پی آی» (API)‌های خارجی مانند «چت جی پی تی» (ChatGPT) یا «کلود» (Claude) استفاده می‌کنند که نیازی به زیرساخت‌های محلی ندارند. این در حالی است که برای توسعه فناوری هوش مصنوعی، نیاز به زیرساخت‌های انسانی و نهادی متمرکز و تخصصی وجود دارد.
در پایان اخلاصی از مسیر‌هایی برای توسعه گفت که میتواند مبتنی بر مزیت‌های بالقوه کشور باشد. اون درباره اهمیت تربیت نیروی انسانی مورد نیاز در کشور گفت: «ایجاد نهاد‌هایی با تمرکز بر نیروی انسانی متخصص، هزینه کمتری نسبت به خرید زیرساخت‌ها نیاز دارد و کمتر تحت تأثیر تحریم‌ها قرار می‌گیرد.»