پخش زنده
امروز: -
سالروز شهادت موسس مذهب جعفری تسلیت باد
سالروز شهادت حضرت امام جعفر صادق (ع) موسس مذهب جعفری تسلیت باد.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مازندران، ۲۵ شوال سالروز شهادت ششمین ستاره آسمان امامت و ولایت حضرت امام جعفر صادق (ع) تسلیت باد.
جعفر بن محمد معروف به امام جعفر صادق (ع) (۸۳-۱۴۸ق) ششمین امام شیعیان دوازدهامامی بعد از پدرش امام باقر (ع) است.
وی به مدت ۳۴ سال (۱۱۴ تا ۱۴۸ق) امامت شیعیان را بر عهده داشت که با خلافت پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و دو خلیفه نخست عباسی سفاح و منصور دوانیقی همزمان بود. امام صادق (ع) به جهت ضعف حکومت اموی، فعالیت علمی بسیار بیشتری نسبت به دیگر امامان شیعه داشت. شمار شاگردان و راویان او را ۴۰۰۰ نفر دانستهاند. بیشتر روایات اهلبیت (ع)، از امام صادق (ع) است و از اینرو مذهب شیعه امامیه را مذهب جعفری نیز میخوانند.
امام صادق (ع) در میان پیشوایان فقهی اهلسنت نیز جایگاه بالایی دارد. ابوحنیفه و مالک بن اَنَس از او روایت کردهاند. ابوحنیفه او را عالمترین فرد در میان مسلمانان دانسته است.
امام صادق (ع) با وجود ضعف حکومت اموی و درخواست شیعیان، برضد حکومت قیام نکرد. او درخواستهای ابومسلم خراسانی و ابوسلمه خلال را برای برعهدهگرفتن خلافت رد کرد. امام صادق (ع) در قیام عمویش زید بن علی شرکت نکرد و شیعیان را نیز از قیام پرهیز میداد؛ با این همه روابط حسنهای با حاکمان زمان خود نداشت. وی به جهت فشارهای سیاسی حکومتهای اموی و عباسی از روش تقیه استفاده میکرد و به یارانش نیز چنین توصیه میکرد.
امام صادق (ع) بهمنظور ارتباط بیشتر با شیعیان، پاسخ به سؤالات شرعی آنها، دریافت وجوه شرعی و رسیدگی به مشکلات شیعیان، سازمان وکالت را تشکیل داد. فعالیت این سازمان در زمان امامان بعد گسترش پیدا کرد و در غیبت صغرا به اوج رسید. در زمان او فعالیت غالیان گسترش یافت. ایشان با اندیشه غُلُوّ برخورد و غالیان را کافر و مشرک معرفی کرد.
در برخی منابع آمده است امام صادق (ع) به علت احضار حکومت، به عراق سفر کرد و به کربلا، نجف و کوفه رفت. وی قبر امام علی (ع) را که تا پیش از آن پنهان بود، به یارانش نشان داد. برخی از علمای شیعه معتقدند که امام صادق (ع) به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت شهید شده است. برطبق منابع روایی شیعه، وی امام کاظم (ع) را به عنوان امام بعد از خود به اصحابش شناسانده بود؛ اما بهمنظور حفظ جان وی، پنج نفر، از جمله منصور عباسی را وصی خود معرفی کرد. پس از شهادت امام صادق (ع) فرقههای مختلفی در شیعه شکل گرفت که اسماعیلیه، فَطَحیه و ناووسیه از آن جملهاند.
از ۸۰۰ کتاب درباره امام صادق (ع) نام بردهاند که کتابهای اخبار الصادق (ع) مع ابیحنیفة و اخبار الصادق (ع) مع المنصور از محمد بن وهبان دبیلی (قرن ۴ق) از قدیمیترین آنها است. برخی دیگر از کتابها درباره امام صادق (ع) عبارت است از: زندگانی امام صادق جعفر بن محمد (ع) نوشته سید جعفر شهیدی، الامام الصادق (ع) والمذاهب الاربعة نوشته اسد حیدر، پیشوای صادق (ع) از سیدعلی خامنهای و موسوعة الامام الصادق (ع)، تألیف باقر شریف قَرَشی.
نام، نسب و القاب
جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب، ششمین امام شیعیان دوازدهامامی است. مذهب اسماعیلیه، ایشان را پنجمین امام خود میداند. پدر او امام محمد باقر (ع) و مادرشام فروة دختر قاسم بن محمد بن ابیبکر پسر محمد بن ابیبکر بود. در کتاب کشف الغمة از عبدالعزیز بن اَخضر جَنابِذی از علمای اهلسنت نقل شده، از آنجا که نسب مادر امام صادق (ع) هم از جانب پدر و هم از جانب مادر به ابوبکر میرسید، امام صادق (ع) گفته است: «لَقَدْ وَلَدَنِی أَبُوبَکْرٍ مَرَّتَیْن»؛ من دو بار از ابوبکر متولد شدهام. اما علامه مجلسی از کتاب احقاقالحق شوشتری نقل کرده که این روایت جعلی است.
کنیه مشهور امام صادق (ع)، اباعبدالله (ناظر به دومین فرزندش عبدالله اَفطَح) است. از او با کنیههای ابواسماعیل (ناظر به فرزندش، اسماعیل) و ابوموسی (ناظر به دیگر فرزندش امام موسی کاظم (ع)) نیز نام بردهاند.
مشهورترین لقب او «صادق» است. برطبق روایات، پیامبر اسلام (ص) این لقب را به او داده است تا از جعفر کَذّاب تمایز یابد؛ اما برخی گفتهاند امام صادق (ع) به جهت پرهیز از شرکت در قیامهای عصر خود، صادق لقب گرفته است؛ چرا که در آن زمان به کسی که مردم را گرد خود جمع و به قیام بر ضد حکومت تحریک میکرد، کَذّاب (دروغگو) میگفتند. در همان دوران ائمه این لقب برای امام صادق (ع) به کار میرفته است.
براساس گزارش ابنشهرآشوب مازندرانی در مناقب، لقب صادق را منصور عباسی زمانی به امام صادق (ع) داد که پیشگویی حضرت درباره آشکار شدن قبر امام علی (ع) تحقق یافت و نیز گفته شده که او صادق لقب یافته، چون هیچ لغزش و کجی و ناراستی در او دیده نشد. به نقل از دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، برخی از علمای اهلسنت، چون مالک بن انس، احمد بن حنبل و جاحظ نیز از او با این لقب نام بردهاند.
زندگینامه
امام صادق (ع) در ۱۷ ربیعالاول سال ۸۳ق در مدینه به دنیا آمد و در سال ۱۴۸ق در ۶۵ سالگی همانجا به شهادت رسید. برخی ولادتش را در سال ۸۰ق نوشتهاند. همچنین ابنقتیبة دینوری وفاتش را در سال ۱۴۶ق ثبت کرده است که آن را خطای در ضبط میدانند. در خصوص روز و ماه شهادت امام صادق (ع) اختلاف نظر وجود دارد. دیدگاه مشهور علمای متقدم شیعه این است که وی در ماه شوال به شهادت رسیده است؛ اما در منابع متقدم روز شهادت نیامده است.
طبرسی در کتاب تاج الموالید و شیخ عباس قمی در وقایع الأیام، و شوشتری در کتاب رسالة فی تواریخ النبی و الآل روز شهادت او را ۲۵ شوال دانستهاند. در مقابلِ دیدگاه مشهور، طبرسی در اعلام الوری و علامه مجلسی در بحار الأنوار به نقل از کتاب مصباح کفعمی شهادت امام صادق (ع) را در ۱۵ رجب گزارش کردهاند؛ اما محققانِ کتاب بحار الأنوار این مطلب را در کتاب مصباح نیافتهاند. شیخ عباس قمی بدون ذکر منبع وفات امام صادق (ع) در نیمه رجب را نقل کرده است.
همسران و فرزندان
شیخ مفید برای امام صادق (ع) ده فرزند و چند همسر برشمرده است: در پارهای از منابع به نقل از امام کاظم (ع) به دختر دیگری برای امام صادق (ع) به نام حکیمه یا حلیمه اشاره شده است.
همسران و فرزندان همسر نسب فرزندان توضیحات
حمیده دختر صاعد یا صالح امام کاظم (ع)، اسحاق و محمد امام کاظم (ع) هفتمین امام شیعیان امامیه است. [۲۵]فاطمه دختر حسین بن علی بن حسین (ع) اسماعیل، عبدالله افطح وام فروة عبدالله پس از درگذشت پدر ادعای امامت کرد و پیروان او فطحیه نام گرفتند. [۲۶]اسماعیل در زمان حیات امام صادق (ع) درگذشت ولی عدهای مرگ او را نپذیرفتند و فرقه اسماعیلیه را تشکیل دادند. [۲۷]همسران دیگرام ولد (کنیز) عباس، علی، اسماء و فاطمه به گفته شیخ مفید هر یک از این فرزندان از یک کنیز (ام ولد) بوده است. [۲۸]دوران امامت
حیات امام صادق (ع)، با خلافت ده خلیفه آخر بنیامیه از جمله عمر بن عبدالعزیز و هشام بن عبدالملک و دو خلیفه نخست عباسی، سَفّاح و منصور دوانیقی همزمان بود. او در سفر امام باقر به شام که به درخواست هشام بن عبد الملک صورت گرفت، همراه پدر بود. در امامت امام صادق (ع)، پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و سفاح و منصور خلفای عباسی حکومت کردند. در این دوران حکومت بنیامیه ضعیف و سرانجام سرنگون شد و پس از آن بنیعباس روی کار آمدند. ضعف و عدم نظارت حکومتها فرصت مناسبی برای امام صادق (ع) جهت انجام فعالیتهای علمی فراهم کرد. البته این آزادی تنها در دهه سوم قرن دوم قمری، وجود داشت و پیش از آن در زمان بنیامیه و پس از آن به جهت قیام نفس زکیه و برادرش ابراهیم فشارهای سیاسی فراوانی بر ضد امام صادق (ع) و پیروانش وجود داشت.
نصوص امامت
از دیدگاه شیعه، امام از جانب خدا تعیین میشود و از راههای شناخت او، نَصّ (تصریح پیامبر (ص) یا امام قبلی به امامت امام پس از خود) است. کلینی در کتاب الکافی هشت روایت را به منظور اثبات امامت امام صادق (ع) نقل کرده است.
سازمان وکالت
به عللی، چون پراکندگی شیعیان در مناطق مختلف اسلامی، دشوار بودن ارتباط با شیعیان به علت فشارهای سیاسی و عدم دسترسی شیعیان به امام صادق (ع)، وی مجموعهای از نمایندگان را در مناطق مختلف اسلامی تعیین کرد که از آن با نام سازمان وکالت یاد میشود. این سازمان وظایفی، چون دریافت وجوه شرعی مانند خمس، زکات، نذر و هدایای شیعیان و تحویل آنها به امام، رسیدگی به مشکلات شیعیان، ایجاد ارتباط میان ائمه و شیعیان و پاسخ به سؤالات شرعی آنها را برعهده داشت. سازمان وکالت در زمان ائمه بعد گسترش یافت و در غیبت صغرا به وسیله چهار نائب امام زمان به اوج رسید و با آغاز دوره غیبت کبرای امام زمان و مرگ وکیل چهارم او علی بن محمد سمری پایان یافت.
برخورد با غالیان
در زمان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) فعالیت غُلات، افزایش یافت. آنها مقامی رُبوبی برای ائمه قائل بودند یا آنها را پیامبر میدانستند. امام صادق (ع) اندیشه غُلُوّ را به شدت رد و مردم را از همنشینی با غالیان نهی میکردند و آنان را فاسق و کافر و مشرک میدانستند.
در حدیثی از وی در خصوص غالیان به شیعیان توصیه شده است: «با آنها همنشینی نکنید، غذا نخورید، نیاشامید و مصافحه نکنید.» امام صادق (ع) درخصوص جوانان به شیعیان چنین هشدار داد: «مراقب باشید غُلات (غالیان)، جوانانتان را فاسد نکنند. آنها بدترین دشمنان خدا هستند؛ خدا را کوچک میکنند و برای بندگان خدا رُبوبیّت قائل میشوند.»
فعالیت علمی
در دوران امامت امام صادق (ع)، به علت ضعف حکومت اموی، آزادی بیشتری برای ابراز عقیده به وجود آمد و بحثهای علمی بسیاری در موضوعات مختلف درگرفت. این آزادی علمی و دینی که برای کمتر امامی از ائمه دوازدهگانه وجود داشت، سبب شد تا شاگردان امام آزادانه در مباحث علمی شرکت کنند. فضای باز علمی سبب شد از امام صادق (ع) روایات فراوانی در زمینههای گوناگونِ فقه، کلام و… نقل شود. به گفته ابنحَجَر هیتمی از علمای اهلسنت، مردم از او دانشهای فراوان نقل میکردند و آوازه او به همه جا رسیده بود. ابوبحر جاحظ هم نوشته است دانش و فقه او دنیا را پر کرده بود. حسن بن علی وَشّاء هم گفته است که نهصد نفر را در مسجد کوفه دیده است که از امام صادق (ع) حدیث نقل میکردند.
سید محمدحسین حسینی طهرانی معتقد است که پس از رحلت پیامبر (ص) و حوادث تلخی که در رابطه با تحریف حقیقت اسلام و انحراف آن از مکتب اهلبیت (ع) رخ داد جامعه مسلمانان نیاز به دو شوک و نهضت داشت یک شوک عملی به منظور بیدار ساختن امت که توسط امام حسین (ع) و نهضت او صورت گرفت و دیگری شوک علمی برای احیای معارف قرآن و دین که توسط امام صادق (ع) انجام شد.
مذهب جعفری
در میان امامان شیعه، بیشترین روایت از امام صادق (ع) نقل شده است. وی همچنین بیشترین شمار راویان را داشته است. اِربِلی شمار روایتکنندگان از او را ۴۰۰۰ تن دانسته است. به گفته ابان بن تغلب شیعیان هرگاه در سخن پیامبر (ص) اختلافنظر پیدا میکردند، به سخن حضرت علی (ع) تمسک میکردند و آنگاه که در سخن علی اختلافنظر داشتند، به سخن امام صادق (ع) رجوع میکردند. به جهت نقل بیشترین روایات فقهی و کلامی از امام صادق (ع)، مذهب شیعه امامی را مذهب جعفری نیز میخوانند. امروزه امام صادق (ع) به نام رئیس مذهب جعفری مشهور است. در سال ۱۳۷۸ق، شیخ شَلتوت رئیس دانشگاه الأزهر در مصر، در پی مکاتباتی با آیت الله بروجردی، مذهب جعفری را به رسمیت شناخت و عمل به آن را به لحاظ شرعی جایز شمرد.
مناظرات و گفتوگوهای علمی
در متون حدیثی شیعه، مناظرات و گفتوگوهایی میان امام صادق (ع) و متکلمان مذاهب دیگر و نیز برخی از منکران وجود خدا گزارش شده است. در برخی از مناظرات، شاگردان امام صادق (ع) در حضور وی در زمینهای که تخصص داشتهاند، با دیگران مناظره کردهاند. در این جلسات امام صادق (ع) بر مناظره نظارت کرده و گاه خود نیز وارد بحث شده است. برای مثال در گفتوگو با عالمی از اهل شام که خود درخواست مناظره با شاگردان امام صادق (ع) را داشت، امام از هشام بن سالم خواست تا در زمینه کلام با او گفتوگو کند. همچنین از فردی که قصد مناظره با او را داشت، خواست تا در هر زمینهای که میخواهد، ابتدا با شاگردانش گفتوگو کند و در صورت غلبه بر آنها با او مناظره کند. آن فرد در زمینه قرآن با حُمران بن اَعیَن، در زمینه ادبیات عربی با ابان بن تغلب، در فقه با زُراره و در کلام با مؤمن الطاق و هِشام بن سالم مناظره کرد و مغلوب شد.
سیره سیاسی
حیات امام صادق (ع)، با خلافت ده خلیفه آخر بنیامیه از جمله عمر بن عبدالعزیز و هشام بن عبدالملک و دو خلیفه نخست عباسی، سفاح و منصور دوانیقی همزمان بود. او در سفر امام باقر (ع) به شام که به درخواست هشام بن عبد الملک صورت گرفت، همراه پدر بود. در امامت امام صادق (ع)، پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و سفاح و منصور خلفای عباسی حکومت کردند.
خصوصیات اخلاقی، کرامات و فضایل
در منابع روایی در زمینه ویژگیهای اخلاقی امام صادق (ع) گزارشهایی از زهد، انفاق، علم فراوان، عبادت بسیار و تلاوت قرآن آمده است. محمد بن طلحه، امام صادق (ع) را از بزرگترین افراد اهلبیت، دارای علم فراوان، بسیار اهل عبادت و زهد و تلاوت قرآن توصیف کرده است. مالک بن انس از ائمه فقهی اهلسنت گفته است: در مدتی که پیش امام صادق (ع) میرفته، همیشه او را در یکی از سه حالت نمازخواندن، روزهداری و ذکرگفتن دیده است.
در کتاب بحارالانوار چنین آمده که امام صادق (ع) در پاسخ به درخواست فقیری، چهارصد درهم به او داد و، چون سپاسگزاری او را دید، انگشترش را هم که ده هزار درهم میارزید، به وی بخشید. روایتهایی نیز از انفاقهای پنهانی امام صادق (ع) در دست است. به نوشته کتاب کافی، او شبها مقداری نان و گوشت و پول در کیسه میریخت و به صورت ناشناس به در خانه تهیدستان شهر میبرد و میان آنها تقسیم میکرد. ابوجعفر خثعمی نقل کرده است که امام صادق (ع) کیسه پولی را به او داد و از او خواست آن را به فردی از بنیهاشم بدهد و نگوید که چه کسی آن را فرستاده است. به گفته خثعمی هنگامی که آن فرد پول را گرفت، برای فرستنده آن دعا کرد و از امام صادق (ع) گله کرد که با وجود ثروتش چیزی به او نمیدهد. ابوعبدالله بلخی نیز نقل کرده است که روزی امام صادق (ع) به درخت نخل پوسیدهای خطاب کرد کهای نخلی که مطیع پروردگارت هستی از آنچه خداوند در تو قرار داده ما را اطعام کن، در آن حال از آن درخت خرماهای رنگارنگ بر ما بارید.
برخی از احادیث مشهور امام صادق (ع) به شرح زیر است:
حدیث جنود عقل و جهل این حدیث گزارشی است از امام صادق (ع) به روایت سَماعة بن مهران درباره خلقت عقل و لشگریانی که خداوند به جهت جایگاه عقل و اطاعت و تسلیمش برای او قرار داده و نیز لشگریانی که برای جهل به عنوان نقطه مقابل عقل قرار داده است.
حدیث حجّ: امام صادق (ع) کیفیّت حجّ پیامبر را از پدر خود روایت کرده است. این حدیث در منابع شیعه و سنی نقل شده است.
حدیث توحید مُفَضَّل: حدیثی که امام صادق (ع) در چهار جلسه درباره مسائلی، چون آفرینش جهان، خلقت انسان و شگفتیها و حکمتهای آنها به مفضل بن عُمر، اِملا کرده است.
حدیث عِنوان بَصری: در این حدیث امام صادق (ع) پس از تعریف عبودیت، دستورالعملهایی را در زمینههای ریاضت نفس، بردباری و علم، به شخصی به نام عِنوان بصری گفته است.
مقبوله عُمَر بن حَنظَله: برخی از فقیهان شیعه، از این حدیث معیارهایی برای حل تعارض روایات به دست آوردهاند. طرفداران نظریه ولایت فقیه نیز برای اثبات آن به این حدیث استناد میکنند.
امام صادق علیه السلام: أَرْبَعَةٌ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ النَّارُ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ وَ النَّوْمُ الْقَلِیلُ مِنْهُ کَثِیرٌ وَ الْمَرَضُ الْقَلِیلُ مِنْهُ کَثِیرٌ وَ الْعَدَاوَةُ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ. چهار چیز است که اندک آن هم بسیار است: آتش، خواب، مرض و دشمنی. الخصال شیخ صدوق، ۱۳۶۲ش، ص۲۳۸
صلاح زندگانی فردی و معاشرت اجتماعی، پیمانه پُری است که دو سومش زیرکی و یک سومش چشمپوشی است.
اربابگونه به عیوب دیگران ننگرید، بلکه، چون بندهای متواضع عیبهای خود را وارسی کنید.
مبادا با یکدیگر حسد ورزید، زیرا کفر و بیدینی از حسد برمیخیزد.
برادران خود را با دو صفت امتحان کنید، که اگر آن دو صفت را داشتند به دوستی و رفاقت خود با آنها ادامه دهید و گرنه از آنان دوری کنید، دوری کنید، دوری کنید: ۱ ـ مراقبت بر نماز اول وقت. ۲ ـ نیکی به برادران چه در سختی و تنگدستی، چه در هنگام آسایش و گشایش.
شهادت
مزار امام صادق (ع) در قبرستان بقیع
شیخ صدوق تصریح کرده است که امام صادق (ع) به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت به شهادت رسیده است. ابنشهرآشوب نیز در مناقب و محمد بن جریر طبری سوم در دلائل الامامه نیز همین نظر را مطرح کردهاند. برای شهادت او به روایت والله ما منا الا مقتول شهید استناده شده است. در مقابل شیخ مفید معتقد است که دلیل قاطعی بر شهادت آن حضرت وجود ندارد. سید جعفر مرتضی عاملی تاریخپژوه، سخن شیخ مفید را حمل بر تقیه کرده است. مدفن وی قبرستان بقیع در کنار قبر پدرش امام باقر و امام سجاد و امام حسن قرار دارد.
کتابشناسی
کتابهای فراوانی درباره امام صادق (ع)، نگارش یافته است. در کتاب «کتابشناسی امام جعفر صادق (ع)»، حدود هشتصد عنوان کتاب چاپی نام برده شده است.
کتابهای «اخبار الصادق مع ابیحنیفه» و «اخبار الصادق مع المنصور» از محمد بن وهبان دبیلی (قرن ۴ق) و «اخبار جعفر بن محمد» از عبدالعزیز یحیی جلودی (قرن ۴ق) قدیمیترین کتابها در این زمینه است.
برخی از کتابهای درباره امام صادق (ع) عبارتاند از:
الامام الصادق (ع) و المذاهب الاربعة، نوشته اسد حیدر: این کتاب با عنوان امام صادق (ع) و مذاهب چهارگانه، به زبان فارسی ترجمه شده است؛
کتابنامه امام صادق (ع) از رضا استادی؛
الإمام الصادق، نوشته محمدحسین مظفر: این کتاب را سید ابراهیم سیدعلوی با عنوان صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق (ع)، به زبان فارسی برگردانده است؛
الإمام جعفر الصادق، تألیف عبدالحلیم الجُندی:
زندگانی امام صادق جعفر بن محمد (ع)، نوشته سید جعفر شهیدی؛
پرتوی از زندگانی امام صادق (ع)، نوشته نورالله علیدوست خراسانی؛
پیشوای صادق، از سیدعلی خامنهای؛
موسوعة الإمام الصادق، تألیف باقر شریف قَرَشی؛
موسوعة الامام جعفر الصادق نوشته سید محمدکاظم قزوینی: این مجموعه قرار است ۶۰ جلد باشد؛
موسوعة الامام جعفر الصادق، نوشته هِشام آل قُطَیط:
مغز متفکر جهان شیعه، نوشته ذبیحالله منصوری: نویسنده نگارش کتاب را به مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ نسبت داده و خود را مترجم آن معرفی کرده است؛ اما این سخن را نادرست دانسته و گفتهاند چنین کتابی وجود خارجی ندارد؛
مسند الإمام الصادق أبیعبدالله جعفر بن محمد علیهماالسلام نوشته عزیزالله عطاردی در ۲۲ جلد به زبان عربی از منابع معتبر شیعه و سنی؛
دانشنامه حضرت امام صادق (ع) نوشته جمعی از نویسندگان، منتشرشده توسط پایگاه تخصصی عاشورا.
بنیامبن مرشدی و گزارشی در این زمینه:
نظر شما