گزارش مکتوب... سیلابهایی که قطره چکانی مهار می شود

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مرکز خراسان جنوبی، هر ساله در پایان زمستان و اوایل بهار به علت بارش های رگباری در این استان، شاهد وقوع سیل در مناطق مختلف هستیم که در یکی دو سال اخیر بیشتر این سیل ها در شهرستان های طبس ، سربیشه و زیرکوه رخ داده است.

این سیل ها، میلیون ها مترمکعب آب را با خود به دامن طبیعت ، روستاها و شهرها می آورند و خسارت هایی را در بخش های مختلف بر جای می گذارند و تمام آب ناشی از آن نیز در نهایت از دسترس خارج می شود.

خسارت 302 میلیارد تومانی سیل به بخش کشاورزی
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان گفت: بارندگی و سیل های فروردین امسال 219 میلیارد تومان به تأسیسات کشاورزی، 76 میلیارد و 300 میلیون تومان به باغ ها، مزارع، دام، طیور و آبزیان و 6 میلیارد و 600 میلیون تومان به قنوات خسارت وارد کرد.
قوسی افزود: این سیلاب ها به ۲ هزار و ۶۵۷ هکتار از اراضی زراعی و ۶ هزار و ۹۰۷ هکتار از باغ ها خسارت وارد کرد و باعث تلف شدن ۴۰۸ رأس دام سبک و سنگین ، ۲۴۳ قطعه طیور و همچنین چند هزار قطعه ماهی شد.
وی گفت: 48 رشته قنات نیز در سیلابهای امسال مسدود شد.
اینها تنها گوشه ای از خسارت ها و ویرانی هایی است که سیل به بار می آورد ، اما چرا اغلب بارندگی های استان کویری خراسان جنوبی تبدیل به سیل می شود؟ مگر چقدر باران داریم، بیشتر از شمال و یا غرب کشور ؟
به گفته لطفی کارشناس هواشناسی خراسان جنوبی، از آغاز سال آبی جاری یعنی از یکم مهر 97 تا کنون به طور میانگین حدود 168 میلیمتر بارندگی در استان داشتیم.
اما این عدد در مقایسه با میانگین بارندگی در استانهای شمالی و غربی کشور که چیزی بین 600 تا 900 میلیمتر بارندگی است ، ناچیز است، پس چه عاملی سبب می شود باران های کم خراسان جنوبی تبدیل به سیلاب شود؟
نفودپذیری خاک خراسان جنوبی، متوسط به پایین
خشکسالی ، 20 سالی است که مهمان خراسان جنوبی شده و گویا به این زودی ها نیز قصد ندارد از چهره کویری این استان رخت بر بندد ، این مهمان پر زحمت ، پوشش گیاهی بسیاری از مراتع و دشت های استان را کاهش داده و به صفر رسانده است و در یک کلام بیابان های خراسان جنوبی را گسترده است.
مدیر کل منابع طبیعی خراسان جنوبی می گوید: حدود یک سوم مساحت استان معادل 5 میلیون و 400 هزار هکتار را عرصه های بیابانی تشکیل می دهد که نفوذ آب در این اراضی به علت وجود نداشتن ریشه گیاهان و به هم پیوستگی شدید خاک ، در حد متوسط به پایین است و در برخی مناطق همچون دق های کاملا رُسی، نفوذ آب نزدیک به صفر است.
بیکی ، مدیر آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک اداره کل راه و شهرسازی استان نیز می گوید: ماندگاری رطوبت در بخش بزرگی از اراضی خراسان جنوبی به دلیل فقر پوشش گیاهی و نبود عمل جذب آب توسط ریشه گیاهان، کم است و به همین علت آب در داخل خاک نمی ماند و اغلب بارندگی ها به ویژه بارندگی های فصل بهار ، تبدیل به سیلاب می شود.
با کاهش روز افزون نفوذپذیری آب در خاک ، بارندگی به جای نفوذ در خاک ، سریع  روی اراضی و مراتع جاری می شود و سیلاب های کوچک و بزرگ به راه می اندازد که مسیر برخی از این سیلاب ها ، بسیار ویران کننده است و علاوه بر تخریب منازل مسکونی ، خسارت های فراوانی به بخش کشاورزی و تأسیسات نیز وارد می کند.
اما نقطه موازی خسارتهای سیل در خراسان جنوبی ، منابع عظیمی از آبهاست که سالهاست از دسترس خارج می شود، به گفته مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سالانه حدود 700 میلیون مترکعب سیلاب از خراسان جنوبی خارج می شود و سازه های آبخیزداری موجود تنها توان مهار 10 درصد این حجم از سیلاب را دارد.
تکمیل ظرفیت سازه های آبخیزداری استان برای اولین بار
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان با اشاره به افزایش 12 درصدی بارندگی های استان در سال آبی جاری در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از آن گفت: بارندگی های سال آبی جاری ، تاکنون سبب جمع آوری حدود 78 میلیون متر مکعب سیلاب و رواناب در سازه های آبخیزداری خراسان جنوبی شده است که تکمیل ظرفیت کامل این سازه ها را به دنبال داشت.
نصرآبادی افزود: با بارندگی‌هایی که از آبان 98 تا فروردین امسال و به ویژه 20 تا 29 فروردین رخ داد ، ظرفیت آبگیری سازه‌های آبخیزداری استان تکمیل شد و به ۷۷ میلیون و ۷۹۸ هزار و ۱۸۰ متر مکعب رسید که در سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده است.
وی با بیان اینکه هزار و ۹۱۸ سازه آبخیزداری اعم از بند خاکی ، سنگی ملاتی و گابیونی در استان وجود دارد افزود: ظرفیت و حجم مخازن این سازه‌ها ۷۸ میلیون و ۶۶۸ هزار متر مکعب است که در بارندگی‌های امسال تقریبا تمام این ظرفیت آبگیری شده است  اما تمام این ظرفیتِ پر شده، معادل 10 درصد سیلابهایی است که در خراسان جنوبی جاری می شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان از احیاء قنوات بایر و نیمه بایر در بسیاری از روستا‌های پایین دست سازه‌های آبخیزداری استان خبر داد و گفت: احیاء کشاورزی، امید به زندگی و برگشت به روستاها، کنترل سیلاب و جلوگیری از تخریب چاه‌ها و قنات‌ها در اثر سیل، از جمله دستاورد‌های سازه‌های آبخیزداری در استان است .

جاری شدن آب در 650 قنات خشک شده خراسان جنوبی
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان نیز گفت: در اثر بارندگی های فروردین امسال و سیلاب و رواناب ناشی از آن، 10 درصد قنوات استان که کاملا خشک شده بود، دوباره آب در آن جاری شد و آبدهی 30 درصد قنوات استان نیز افزایش یافت.

غلامی با اشاره به وجود 6250 رشته قنات در خراسان جنوبی گفت: آب استحصالی از قنوات استان 267 میلیون مترمکعب است که یک چهارم آب مورد نیاز بخش کشاورزی خراسان جنوبی را تأمین می کند.
اگر بخواهیم خسارت ها و همچنین آثار مثبت سیلابها را بر بخشهای مختلف بررسی کنیم، از جنبه های گوناگونی می توان آن را عنوان کرد و شمارَش نامحدود است، اما سیاست تمامی کشورها این است که در حوادثی همچون سیل با ارائه راهکارهای عملی، خسارتها را تا حد ممکن کاهش و آثار مثبت و فواید را افزایش دهند که در خصوص سیل، اهداف به سمت جمع آوری هر چه بیشتر آبهای روان و سطحی و سیلابهاست تا بتوان آثار ناشی از خشکسالی و کمبود آب را جبران کرد.
ضروری است در کشور ما ایران نیز که بر روی کمربند خشک و نیمه خشک قرار دارد و نسبت به میانگین بارش دنیا، تنها یک سوم میانگین بارندگی در کشور رخ می‌دهد، این سیاست با اهمیت بیشتر و جدی تر پیگیری شود و در استانهای خشک و کویری همچون خراسان جنوبی نیز، باز ویژه تر .
بدیهی است هر چه تعداد سازه های مهار سیل و رواناب بیشتر باشد مقدار آب بیشتری از بارندگی و سیلاب می توان جمع آوری کرد.
اما باید دید استان کویری و کم آب خراسان جنوبی چه وضعیتی در تأمین آب مورد نیاز خود در بخش شرب، کشاورزی و صنعت دارد؟ و مهار سیلابها چه تأثیری می تواند در تأمین آب مورد نیاز استان داشته باشد؟
مخازن آب خراسان جنوبی، 113 میلیون مترمکعب، کسری دارد
مدیر عامل شرکت آب منطقه ای استان می گوید: خراسان جنوبی در مجموع بیش از 11 هزار منبع آبی دارد که سالانه بیش از یک میلیارد و 31 میلیون متر مکعب آب از آن برداشت می شود و کسری مخازن استان هم اکنون ۱۱۳ میلیون مترمکعب است.
رواناب ایجاد شده از بارندگی سالانه در خراسان جنوبی حدود 700 میلیون مترمکعب است که اگر مهار شود حدود 68 درصد برداشت سالانه استان را تأمین می کند و کسری مخازن استان برطرف و فرونشست دشتها متوقف می شود.
حتی اگر بتوان نیمی و یا نزدیک به نیمی از رواناب ها را مهار کرد کسری مخازن کامل برطرف می شود و می توان بسیاری از چاه های کشاورزی را از مدارِ برداشت، خارج کرد .
برنامه ریزی برای جبران کسری مخازن با مهار سیلابها ضروری است چرا که این کسری مخازن سبب شده تا فشار آب در مناطقی از شهرها همچون شهر بیرجند کاهش یابد و حدود 400 روستای خراسان جنوبی نیز با تانکر آبرسانی شود.
از طرفی 90 درصد همین منابع محدود آب در خراسان جنوبی در بخش کشاورزی مصرف می شود که در سالهای درگیر با خشکسالی به دلیل کاهش منابع آبی، تولیدات محصولات کشاورزی نیز کاهش یافته است و مجبور به واردات برخی محصولات همچون گندم، پیاز و سیب زمینی شدیم.
حتی با کاهش منابع آبی و به دنبال آن کاهش شدید تولید محصول ارزشمندی مانند چغندر قند، کارخانه قند و شکر استان هم به تعطیلی کشانده شده است.
با مصرف بالای آب به ویژه در بخش کشاورزی، قطعا منابع آبی در سالهای نه چندان دور با کسری شدید آب مواجه می شود و باید به فکر توسعه عملیات آبخیزداری و ابداع روشهای جدیدتر و بهینه تر برای جمع آوری آبهای سطحی و ناشی از بارندگی باشیم.
تجربه در چند سال اخیر نشان داده است هر چه بر تعداد سازه های آبخیزداری استان افزوده شده، حجم بیشتری از سیلابها مهار شده و تأثیر آن در بخش کشاورزی استان پر رنگ تر شده است.
اعتبارات آبخیزداری، با توجه به وسعت این حوزه در استان، کم است
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان با اشاره به اینکه در دو سال گذشته بیش از ۱۹۰ سازه آبخیزداری با ۴۷ میلیارد تومان اعتبار از محل صندوق توسعه ملی در خراسان جنوبی ساخته شد افزود: با توجه به تأثیر خوب این سازه‌ها بر زندگی بیش از ۶۵ هزار نفر از مردم استان، امسال هم پیش بینی می‌شود بیش از ۵۰ میلیارد تومان برای اجرای این سازه‌ها به استان اختصاص یابد.
نصرآبادی افزود: تنها در چند سال اخیر که اعتبارات آبخیزداری از محل صندوق توسعه ملی پرداخت می شود، مقدار قابل توجهی برای اجرای طرح های آبخیزداری به خراسان جنوبی پرداخت شده است وگر نه پیش از آن، که اعتبارات از محل خود سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور پرداخت می شد، اعتبارات خراسان جنوبی برای اجرای طرحهای آبخیزداری ناچیز بود.

وی گفت: اگر چه اعتبارات آبخیزداری استان در یکی دو سال گذشته خوب بوده و چندین برابر سالهای قبل بوده اما باز هم این اعتبار با توجه به وسعت حوزه آبخیزداری خراسان جنوبی کم است و نیاز به اعتبارات بیشتری است، چرا که سالهاست حجم عظیمی از سیلابهای خراسان جنوبی به دلیل نبود تعداد کافی از سازه های آبخیزداری و مهار آب، از دسترس خارج می شود و به بیابانها می ریزد.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان هم با اشاره به اینکه از ۱۵ میلیون هکتار مساحت استان، حدود ۷ و نیم میلیون هکتار، مستعد اجرای عملیات آبخیزداری است گفت: با آغاز نهضت آبخیزداری از سال ۹۷ در استان تا کنون 1918 سازه آبخیزداری با ظرفیت آبگیری 78 میلیون و 668 هزار مترمکعب ساخته شده است که تمام این ظرفیت، معادل تنها 10 درصد سیلابها و رواناب هایی است در خراسان جنوبی رخ می هد.
یوسفی افزود: کسب رتبه اول در اجرای طرح‌های آبخیزداری سال ۹۸ توسط منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی، سبب شد تا ۲۲ میلیارد تومان اعتبار دیگر هم به استان اختصاص یابد که با این اعتبار، مجموع اعتبارات آبخیزداری سال 98 در استان به 53 میلیارد تومان رسید .
اعتبارات استانی همپای اعتبارات ملی تخصیص نمی یابد
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان با انتقاد از برخی فرمانداران و تخصیص نیافتن اعتبارات استانی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری گفت: در زمانی که اعتبارات صندوق توسعه ملی ۱۰۰ درصد تخصیص یافته، متأسفانه از ۶ میلیارد و ۶۴۰ میلیون تومان اعتبار استانی، تنها یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان تخصیص یافته که سبب کند شدن روند عملیات اجرایی بویژه در حوزه مطالعات شده است.
از این گفته ها، بر می آید که ادارات منابع طبیعی خراسان جنوبی در عملکرد خود نهایت تلاش را دارند اما این مقدار اعتبارات است که اجازه نمی دهد ساخت سازه های آبخیزداری در وسعت 7.5 میلیون هکتاری عرصه های تهدید شونده در برابر سیل و رواناب، با سرعت لازم پیش برود.
نخعی رئیس گروه پیش بینی و صدور پیش آگاهی های جوی هواشناسی استان نیز می گوید: متوسط بارندگی سالانه خراسان جنوبی با افزایش 43 درصدی در مقایسه با میانگین بلند مدت، اکنون به حدود 152 میلیمتر رسیده است.
اگر آب بدست آمده از این مقدار بارندگی سالانه، قابل محاسبه می بود قطعا عددی بالاتر از 700 میلیون مترمکعب روانابی می شد که سالانه از مرزهای خراسان جنوبی خارج می شود.
بر هر محاسبه گر اقتصادی روشن است که هزینه کردن برای افزایش سازه های مهار بارندگی، سرمایه و ثروت است نه هزینه، چرا که با آب مهار شده، جهش های فراوانی می توان در تولید ایجاد کرد؛ مانند تولید محصولات کشاورزی، تأمین آب شهرها و روستاها، تولید برق و رونق صنایع نیازمند به آب همچون فولاد .

نویسنده: سیده سمیه سیادت جو