روابط تجاري ايران و ترکيه در دوران حزب عدالت و توسعه

پژوهش خبری صدا و سیما:روابط دو کشور همسایه ایران و ترکیه در طی سالیان متمادی به  ویژه روابط سیاسی داراي فراز و فرود بوده است. دليل اين امر بروز تحولات منطقه ای و بین المللی بود. اين امر باعث شده است که روابط دو کشور از تداوم روند طبیعی و انسجام کمتری برخوردار باشد. روابط تهران و آنکارا را می توان در دو دوره قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار داد. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به خاطر بلوک بندی های سیاسی در قالب «شرق و غرب» در نظام بین الملل، ترکیه و ایران از جایگاه ویژه ای در سیاست های راهبردی بلوک غرب برخوردار شدند. این امر موجب گسترش روابط سیاسی – اقتصادی تهران و آنکارا شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و بروز اختلاف سیاسی و ایدئولوژیک بین دو کشور این روند را با کندی قابل ملاحظه ای مواجه ساخت. لیکن موقعیت استراتژیکی و ژئوپلتیکی دو کشور و وابستگی متقابل تهران – آنکارا منجر به تلطیف فضای سرد حاکم بر مناسبات ایران و ترکیه شده است. آغاز جنگ عراق علیه ایران، آنکارا و تهران را اقناع نمود تا روابط بین دو کشور بر پایه مؤلفه های اقتصادی تداوم يابد. لیکن بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال 2002 میلادی، تغییرات عمده ای در سیاست های راهبردی آنکارا ایجاد شد. درک واقعیت های نظام بین الملل و تغییر مؤلفه های «بلوک بندی سیاسی» به مؤلفه های «اقتصادی» در عرصه بین المللی، حزب عدالت و توسعه را از نگرش تک بُعدی به غرب خارج ساخته است و سیاست های راهبردی نوین ترکیه را با اولویت بر افزایش روابط اقتصادي با قدرت های منطقه ای مهمی از جمله ایران پایه ریزی کرد. هدف این نوشتار بررسي حجم مبادلات تجاری و به  ویژه موضوع مهم انرژی بعد از روي کار آمدن اين حزب مي باشد.

روابط تجاري دو کشور

روابط ايران و ترکيه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر بر حول محور اقتصادی استوار بود. لیکن با پیروزی حزب عدالت و توسعه این روند شتاب بیشتری به خود گرفت. همزمان با اتخاذ سیاست گسترش روابط تجاری جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همسایه و اتخاذ سیاست تنش زدایی ترکیه با همسایگانش باعث شد روابط دو کشور در سال های اخیر در مقایسه با دوره های قبلی ضمن دور شدن از فراز و نشیب های گذشته به دوره ای از ثبات و اطمینان برسد. گرچه بحران سوريه بر روابط سياسي دو کشور سايه انداخته است. ولي ترکيه و ايران سعي کردند اين بحران بر روابط اقتصادي و تجاري تسري پيدا نکند. در این بخش دو مؤلفه مهم «مبادلات تجاری» و «انرژی» مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

الف) حجم مبادلات تجاری

بررسی آمار و ارقام مبادلات تجاری ایران و ترکیه از شروع دوره حاکميت حزب عدالت و توسعه مبین افزایش بسيار زياد روند رشد در حجم مبادلات تجاری دو کشور است. از سال 2002 در روابط اقتصادی بین ایران و ترکیه ظرفیت های زیادی برای همکاری بیشتري ایجاد شد. طبق آمارهای رسمی نهادهاي اقتصادي ترکيه حجم تجارت خارجی دو کشور در سال 2002 بالغ بر 4/ 2 میلیارد دلار بوده که این رقم در سال 2010 به بيش از 10 ميليارد دلار و در سال 2012 نزديک 22 ميليارد دلار رسيده است. اما اعمال تحریم های امریکا و اتحادیه اروپا و کاهش درآمد های نفتی ايران باعث شد تا اين رقم در سال 2013 به کمتر 5/ 14 میلیارد دلار کاهش یابد.

 آمار جدول فوق نشان مي دهد که صادارت ترکيه به ايران در سال 2015 بيش از 5/ 3 ميليارد دلار بوده است. علي رغم اين که در سال 2016 به 5 ميليارد دلار رسيد ولي در سال 2017 صادرات ترکيه به ايران 2/ 3 ميليارد دلار بود که کمترين سطح در 6 سال اخير بوده است. طبق آمار رسمي وزارت بازرگاني ترکيه در سال 2017 بيشترين محصولات صادراتي به ايران چوب و صنايع چوبي بوده و در بخش واردات اين کشور بيشترين محصولي که در همين سال وارد کرده پليمرهاي اتيلن بوده است. 

ب) انرژی

ترکیه یک کشور در حال توسعه است که بعد از بروز بحران مالی در سال 2001 میلادی درصدد تغییر ساختار اقتصادی برآمد. از طرف دیگر ترکیه پشت درهای اتحادیه اروپا در انتظار ورود به جرگه این اتحادیه به سر می برد. توسعه اقتصادی و اصلاحات مالی یکی از شروط تعیین شده اتحادیه اروپا به ترکیه است. از اين رو این کشور جهت احیا و ایجاد صنایع خود نیازمند دسترسی به انرژی است. ترکیه دارای ذخایر نفت و گاز قابل ملاحظه و زیادی نیست. در حال حاضر حدود 91 حوزه نفتی در این کشور کشف شده که بیشترین این چاه ها به دلایل جغرافیایی فاقد توجیه اقتصادی است.  بر اساس گزارش مجله نفت و گاز (OGJ) ذخایر نفتی ترکیه تا ژانویه 2006 میلادی بالغ بر 300 میلیون بشکه برآورد شده است. اکثر ذخایر نفتی ترکیه در قسمت جنوبی ترکیه در منطقه «حکاری» و بخشی نیز در قسمت شمالی این کشور قرار گرفته است. به گزارش این منبع در سال 1991 میلادی از این ذخایر روزانه 85300 بشکه استخراج شده است در حالی که در سال 2006 میلادی به 43000 بشکه نفت در روز کاهش یافت. بر اساس پیش بینی مؤسسه بین المللی EIA ترکیه تا سال 2006 میلادی برای مصرف روزانه نیاز به 618000 بشکه نفت داشت. از اين رو ترکیه مابقی نفت مورد نياز خود را از کشورهای دیگر از جمله ایران و روسیه تهیه می کند. نمودار استخراج و مصرف نفت ترکیه نشانگر وابستگی صنعت این کشور به نفت و همچنین منابع خارجی است.

جمهوری اسلامی ایران که با 136 میلیارد بشکه نفت اثبات شده مقام سومی را در دنیا دارا می باشد، به عنوان یکی از مهم-ترین منابع تأمین انرژی نفت و گاز ترکیه به حساب می آید. با توجه به اینکه بین ایران و ترکیه خط لوله انتقال نفت وجود ندارد، اما صادرات نفت ایران به این کشور به وسیلة کشتی های تانکر، از طریق تنگه هرمز انجام می شود. ترکیه درصدد توسعه ترمینال سیحان به عنوان بک مرکز ثقل منطقه ای انرژی در کنار دریای مدیترانه است و قصد دارد تا چند سال آینده، ظرفیت تصفیه نفت خام خود را به دو برابر افزایش دهد که این امر، نیاز ترکیه به نفت خام را به دو برابر خواهد رساند؛ بنابر این، ایران نیز در فهرست انتخاب های با اولویت ترکیه برای واردات نفت خام باقی خواهد ماند. البته ایران با محدودیت ظرفیت تصفیه روبرو بوده و تا حد قابل توجهی به منابع خارجی به ویژه بنزین، وابسته است. طی سال های اخیر، تلاش شده است، ظرفیت تصفیه نفت خام در کشور از طریق بهبود و مدرنیزاسيون صنعت نفت بالا برود، ولی تحریم ها سبب شده اند که این مسئله با مشکلات جدی روبرو شود؛ بنابر این، ایران بخش مهمی از نیاز خود به گازوئیل و بنزین را از طریق تصفیه خانه های ترکیه تأمین می کند. با تکمیل تصفیه خانه هایی در آدانا، دریای مدیترانه، ازمیر و دریای اژه، حجم تجارت دو کشور افزایش خواهد یافت.

گاز طبیعی

گاز به عنوان یکی دیگر از محصولات انرژی است که ترکیه بر اساس رشد و توسعه صنایع خویش به آن نیاز زیادی دارد. این کشور از نیمه دوم 1980 میلادی گاز را وارد چرخه اقتصادی کرده است. با توجه به گسترش شهرنشینی در ترکیه، گاز به-عنوان محرکه اصلی تولید الکتریسیته، از جایگاه خاصی در سبد انرژی این کشور برخوردار است. در حال حاضر نیمی از واردات گاز ترکیه به تولید برق اختصاص می یابد.

ترکیه در حال حاضر از چهار کشور عمده روسیه – ایران – الجزایر (LNG) و نیجریه (LNG) گاز را تهیه می کند. بر اساس گزارش های رسمی ترکیه در سال 2006 میلادی 64 درصد گاز وارداتی این کشور از روسیه و 5 / 18 درصد از جانب ایران تأمین شده که هر ساله این رقم در حال افزایش می باشد.

در زمینه گاز طبیعی ترکیه قادر به تأمین تنها 7 / 1 درصد مصرف گاز سالانه خود از طریق تولید داخلی بوده و بنابر این، وابسته به تأمین کنندگان خارجی مانند ایران است. در سال 2005 واردات گاز ترکيه از ايران تنها 2 / 4 ميليارد دلار متر مکعب بود. اما در سال 2011 اين مقدار به 2 / 8 ميليارد متر مکعب افزايش يافت که حدود 19 درصد کل واردات گاز ترکيه مي شود. اين رقم در سال 2012 به 18 درصد در طول سال هاي 2013 و 2014 به 20 درصد و در سال 2015 به 2 / 16 درصد رسيد.

پژوهش خبری // پژوهشگر: رحیم خجسته