رفع عطش شالیزارهای گیلان با آب بندان ها

به گزارش اخبار استانهاي خبرگزاری صدا و سیما ،  "عمر برخی از آنها به هزاران ها سال پیش برمی گردد. که بر اثر حرکت لایه های زیرین زمین و تشکیل چاله هایی کم عمق ایجاد شده و باجمع شدن روان آب ها، جان گرفته اند.

تعدادی هم، زاده دست بشر  و حاصل ضربه های بیل و تیشه  او  بر دل  خاکند. در یک کلام، درگذشته های نه چندان دور،  منبعی پُر آب، برای روز مبادای کشت و کار برنج بود و هنوز هم کارکردشان در برخی مناطق سو سو می زند و آبی برعطش شالیزارهای تشنه است ".
اینها تعریفی است که کارشناسان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطقه ای، درخصوص آب بندان ها یا سَل ها و مزایای آن دارند.

به گفته این کارشناسان، آب بندان ها علاوه بر مزیت فراهم کردن امکان ذخیره و تامین آب زراعی،  فواید دیگری چون جلوگیری از وقوع سیل، رسوب گیری رودخانه های منتهی به خزر، كمك به تنوع زیستی و حفظ محیط زیست، افزایش درآمد روستاییان با پرورش ماهی  و اردک و ایجاد محیط های گردشگری را در پی دارند.

اما بیش از همه، قابلیت ذخیره سازی و تامین آب زراعی است که بر اهمیت این پهنه های آبی می افزاید. بر اساس اظهار نظر کارشناسان جهاد کشاورزی ، نیاز آبی سالانه شالیزارهای گیلان که عمده مصرف کننده منابع آبی هستند در فرآیند تولید برنج، حدود 2میلیارد و 850 میلیون مترمکعب است این درحالیست که سد سفید رود آب مورد نیاز 180هزار هکتار را تامین می کند و آب بقیه شالیزارها باید از منابع آبی دیگر از جمله آب بندان ها تامین شود.

 آنطور که رییس سازمان جهاد کشاورزی گیلان می گوید : اگرچه هنوز برخی از آب بندان های گیلان، کارکردهای خود را حفظ کرده اند اما واقعیت این است که تعداد زیادی از این پهنه های آبی، با وجود تمامی فواید و کارکردهایی که دارند از حدود نیم قرن پیش، به تدریج کارآیی خود را  در گیلان، بویژه در زمینه تامین آب زراعی از دست داده اند. 
علیرضا شعبان نژاد از وجود  17 هزار هکتار آب بندان در گیلان در دهه 40 و تا پیش از بهره برداری از سد سفید رود- تنها سد مخزنی گیلان-  خبر داده و می گوید: این درحالیست که براساس آخرین بررسی ها درحال حاضر وسعت آب بندان های گیلان به حدود نصف ، چیزی معادل هشت هزار و 900 هکتار، با ظرفیت آبگیری 150 میلیون مترمکعب، کاهش یافته است.
وی با بیان اینکه از حدود نیم قرن پیش و با بهره برداری از سد سفید رود - تنها سد مخزنی گیلان- شالیکاران کم کم وابستگی خود را به آب بندان ها کم کرده و برای تامین آب زراعی شالیزار، به ذخیره آب سد سفیدرود چشم دوخته اند افزود :همین امر باعث شد بیش از 8 هزار هکتار آب بندان در گیلان سال ها به حال خود رها شوند؛ آب بندان هایی که دیگر حالا قابل آبگیری نیستند و در این مدت یا به عرصه جنگلی و زمین بایر تبدیل شده اند و یا با تصرف، تغییر کاربری داده اند.
رییس سازمان جهاد کشاورزی گیلان البته عواملی چون انباشته شدن رسوبات و لجن، فرسایش دیواره ها، نداشتن متولی واحد تا قبل از سال 90 و در نتیجه تصرف اراضی آب بندان ها توسط اشخاص حقیقی و حقوقی را هم مزید بر علت می داند.
علیرضا شعبان نژاد با اشاره به اینکه مجموع این عوامل باعث شد هرسال وسعت این پهنه های آبی در گیلان، کاهش یابد و حجم مفید مخزنی بسیاری از آنها به کمتر از یک متر برسد افزود:  درحال حاضر آب بندان های موجود، آب زراعی 27 هزار و 800 هکتار از 238 هزار هکتار شالیزار  استان را تامین می کند.

به گفته وی بخشی از آب زراعی دیگر شالیزارها هم، بویژه در فصل تابستان ازهمین آب بندان ها تامین می شود. 
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی گیلان هم می گوید: اگرچه کمبود آب، معضلی کشوری است اما بحران تامین آب کشاورزی برای استانی که همه، آن را با بارانهای فراوان می شناسند و تولید محصول استراتژیکش وابسته به آب است، زیبنده نیست که از کم آبی رنج ببرد.
حبیب جهانساز افزود : حالا که از یک سو تغییرات اقلیمی و خشکسالی در سالهای اخیر دامنگیر استان پرباران گیلان شده و از سوی دیگر ظرفیت ذخیره سازی آب سد سفید رود به علت رسوباتی که در دل خود فرو برده، کم شده ، استفاده از ظرفیت های دیگری چون آب بندان ها الزامی است.
وی می گوید: از دهه 80 سازمان جهاد کشاورزی که در کنار آب منطقه ای مسئولیت لایروبی آب بندانها را برعهده داشت هزار و 900 هکتار آ بندان را لایروبی و احیا کرد اما از سال 90 تاکنون امور مربوط به آب بندانها بطور کامل به آب منطقه ای واگذار شده و سازمان جهادکشاورزی مشارکتی در احیا و لایروبی این پهنه های آبی ندارد.
اما مدیر شبکه آبیاری، زهکشی و امور آب بندان های شرکت آب منطقه ای گیلان که دستگاهش از 6سال پیش به تنهایی وظیفه حفاظت ، لایروبی و احیای آب بندان ها را برعهده گرفته می گوید: رسوب گذاری های مداوم رودخانه های قزل اوزن و شاهرود و همچنین افزایش بهره برداری دیگر استانهای مسیر سفیدرود باعث شده ظرفیت سد سفید رود که تامین کننده آب 170 هزار هکتار شالیزار گیلان است از یک میلیارد و 800 میلیون مترمکعب به حدود یک میلیارد و 50 میلیون مترمکعب کاهش یابد.

 ابوطالب منصوری گفت:شرکت آب منطقه ای گیلان ، از سال 90 تاکنون ، برای استفاده از منابع آبی جایگزین که حل مشکل تامین آب زراعی  را به دنبال دارد هزار و 316 هکتار آب بندان را با صرف حدود 19 میلیارد و 200 میلیون تومان بازسازی، لایروبی و آماده آبگیری کرده است. 
وی با این توضیح که برای استفاده از آب بندان ها به عنوان منبع ذخیره سازی آب  باید این پهنه های آبی را با توجه به موقعیت جغرافیایی شان، هر 5 تا 10 سال لایروبی کرد گفت: هزینه لایروبی هر هکتار آب بندان بین 50 تا 70میلیون تومان است که رقم کمی نیست.
مدیرشبکه آبیاری، زهکشی و امور آب بندان های شرکت آب منطقه ای گیلان افزود: بر این اساس برای لایروبی 8 هزار و 928 هکتار آب بندان موجود در گیلان، به بیش از 500 میلیارد تومان اعتبار نیاز است، درحالی که در خوش بینانه ترین حالت، اعتبارات سالانه برای این کار در گیلان حدود یک و نیم میلیارد تومان است که با توجه به اختصاص اعتبارات قطره چکانی، 33 سال طول می کشد تا آب بندانهای استان، فقط، یک بار، لایروبی شوند.
ابوطالب منصوری اگرچه از مشکل تخصیص اعتبارات گفت، اما گفت: برای حل این مشکل، از سه سال پیش 151 پهنه آب بندان چند منظوره گیلان به وسعت 929 هکتار را  به کشاورزان و بهره برداران واگذار کردیم تا با یک تیر 2 نشان بزنیم و علاوه بر لایروبی آب بندان ها که نتیجه آن  ذخیره آب مورد نیاز شالیزارهاست، زمینه پرورش ماهی و اردک و همچنین گردشگری را در این آب بندان ها فراهم کنیم؛ اقدامی که تاکنون برای حدود 2 هزار و 700 نفر اشتغال زایی مستقیم ایجاد کرده است.

وی با بیان اینکه به ازای واگذاری هر هکتار آب بندان 500 هزار تومان از بهره برداران به عنوان اجاره بهای سالانه دریافت می شود گفت: بهره برداران برای استفاده از آب بندان ها در گام اول باید آن ها را لایروبی، آبگیری و سپس استفاده کنند که این کار باعث می شود آب بندانها توان آبگیری خود را بازیابند.
ابوطالب منصوری می گوید: درصورت واگذاری 1250 پهنه آب بندانهایی که قابلیت چند منظوره شدن را دارد ، حدود 2 هزار هکتار احیا می شود و برای  حدود سه هزار نفر هم در روستاها شغل ایجاد خواهد شد. 
مدیرشبکه آبیاری، زهکشی و امور آب بندان های شرکت آب منطقه ای گیلان افزود: بقیه آب بندان هایی که قابلیت چند منظوره شدن را ندارند بطور تدریجی ، با استفاده از اعتبارات سالانه بر اساس اولویت و سابقه لایروبی آنها، احیا خواهیم کرد.

ابوطالب منصوری البته از موازی کاری ها در امور آب بندان ها هم گلایه کرد و گفت : برای مثال اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان که مالکیت آب بندان ها را در اختیار دارد، در مواردی با واگذاری برخی پهنه ها مخالفت می کند.
مدیر شبکه آبیاری، زهکشی و امور آب بندان های شرکت آب منطقه ای گیلان البته به این نکته هم اشاره کرد که مالکیت منابع طبیعی در امور آب بندان ها، ابلاغی کشوری و قانونی است اما امید می رود برای جلوگیری از موازی کاری ها یا قوانین مربوط به این حوزه اصلاح شود و یا منابع طبیعی در این باره بیشتر همکاری کند.   

ابوطالب منصوری درخصوص رفع تصرف آب بندانها هم گفت: از 6 سال پیش که مسئولیت حفاظت و احیای آب بندان ها به یک متولی واحد-آب منطقه ای- سپرده شده، تمرکز بیشتری روی رفع تصرف آنها داریم که شاهد این ادعا هم رفع تصرف بطور میانگین2 هکتار آب بندان در سال است که از سال90 اجرایی شده است.
منصوری البته از گام های استوار شرکت آب منطقه ای گيلان در سال گذشته خبر داد و گفت: البته پارسال توانستیم 100 هکتار آب بندان را رفع تصرف و 15 متصرف را به مراجع قضایی معرفی کنیم.
کوتاه سخن اینکه با پدیدار شدن تغییرات اقلیمی، کاهش ظرفیت مخزن و ذخیره آبی تنها سد مخزنی گیلان، نظرها به سمت پهنه های آبی ای جلب شد که تعداد زیادی از آنها، در گذر زمان به جای تامین آب، خاک خُوردند.

اگرچه تا سالها، در مسیر احیا و ساماندهی آب بندان ها موانعی چون تعدد متولی، وجود متصرفان و تغییر کاربری وجود داشت و کمبود اعتبارات مشکل همیشگی این کار بوده و هست اما چند سالیست مسئولان پای مردم را به آب بندان ها باز کرده اند و با واگذاری این پهنه های آبی به بهره برداران، با یک تیر 2 نشان زده اند و ضمن لایروبی و احیا، زمینه هایی اشتغالزایی و افزایش تولید را هم در آب بندان ها فراهم کرده اند.

اگرچه این گام ها هنوز استوار نیست اما امید می رود با اطلاع رسانی و فرهنگ سازی بیشتر در زمینه استفاده از این ظرفیت های آبی، عطش شالیزارها با آب ذخیره شده این آب بندان ها رفع و روزی ِکشاورزان هم با پرورش ماهی ، اردک و گردشگری، به راه باشد.

*  نگارندگان : کبرا اجدادی  و مریم امدادی