ضرورت توسعه صنایع تبدیلی در کشاورزی

چکیده نشست پژوهشی:

• مقام معظم رهبری تاکید دارند راه توسعه روستاها، ایجاد صنایع تبدیلی در خود روستاها است.
• صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی در جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی، ایجاد ارزش افزوده در بخش کشاورزی، افزایش سطح درآمد روستاییان، بالا بردن بهره‌وری بخش کشاورزی و افزایش سهم اشتغال صنعتی در مناطق روستایی و نیز به عنوان جزئی از فرآیند توسعه روستایی ایفای نقش می­ کند.
• هم اکنون ضایعات بخش کشاورزی حدود ۳۰ درصد است که ارزش این حجم از ضایعات، متاسفانه تا رقم ۵ میلیارد دلار در سال برآورد می­شود.
• ما در حال حاضر 120 میلیون تن محصول کشاورزی تولید می­ کنیم که حدود 82 میلیون تن زراعی و 5/ 16 میلیون تن محصولات باغی و 14 میلیون تن دامی و بیش از یک میلیون تن هم شیلات هست.
• صنایع تبدیلی در میان صنایع دیگر موجود در کشور از نظر اشتغال رتبه اول ؛ از نظر تعداد کارگاه رتبه دوم و نسبت به سایر صنایع در ایجاد ارزش افزوده سوم است و ارزش تولیدات این صنعت بین رتبه سوم یا چهارم در نوسان است.

پژوهش خبری صدا وسیما: با توجه به نیاز به توسعه روستاها و نیاز روز افزون جامعه به غذا و رشد جمعیت و کاهش منابع غذایی، یکی از مهم ترین مسائلی که توجه دولتمردان، اندیشمندان و محققان را به خود معطوف داشته است لزوم گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی روستایی است. در این زمینه صنایع تبدیلی با به کارگیری محصولات کشاورزی به عنوان مواد اولیه می‌تواند عاملی برای توسعه روستاها و استفاده بهتر از این محصولات تلقی شود. بسیاری از محصولات کشاورزی دارای زمان تولید و مصرف متفاوتی هستند. تولید یا برداشت آنها معمولاً در یک زمان مشخص و کوتاه، ولی مصرف در زمان طولانی ­تری صورت می‌گیرد. صنایع تبدیلی می‌تواند با حفظ و نگهداری محصولات، در آنها به گونه‌ای تغییر و تبدیل ایجاد نماید که امکان مصرف شان در طی سال میسر باشد. اصولاً در تعریف صنایع تبدیلی می‌توان به مجموعه فعالیت‌های صنعتی که با فرآوری محصولات کشاورزی از طریق تغییرات فیزیکی و شیمیایی، ذخیره سازی، بسته‌بندی و توزیع، به تبدیل و نگهداری آن‌ها کمک می‌کند، اشاره کرد. صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی در جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی، ایجاد ارزش افزوده در بخش کشاورزی، افزایش سطح درآمد روستاییان، بالا بردن بهره‌وری بخش کشاورزی و افزایش سهم اشتغال صنعتی در مناطق روستایی و نیز به عنوان جزئی از فرآیند توسعه روستایی ایفای نقش می­ کند. این صنایع در فرآیند توسعه کشور نقش کلیدی داشته و توجه بیشتر به آن، تسریع در رشد و توسعه کشاورزی و اقتصادی کشور را در پی خواهد داشت. با وجود این، موضوع صنایع تبدیلی و تکمیلی علی‌رغم اهمیت آن، در ایران مقوله نسبتاً جدید است که هنوز آن گونه که شایسته بخش کشاورزی و اقتصاد ملی است، مورد حمایت و هدایت قرار نگرفته است.

همین موضوع و موضوعاتی از این قبیل موجب تاکیدات موکد مقام معظم رهبری و سایر مسئولین نظام و دلسوزان کشور در این زمینه شده است. در همین راستا، گروه اقتصاد پژوهش خبری در ادامه سلسله نشست ­های کارشناسی خود در راستای تحقق اهداف مبنی بر " اقتصاد مقاومتی؛ تولید و اشتغال" نشست کارشناسی خود را به بحث درباره ضرورت توسعه صنایع تبدیلی در کشاورزی با حضور آقای دکتر چنگیز اسفندیاری، مدیرکل دفتر صنایع تبدیلی و تکمیلی وزارت جهاد کشاورزی و دکتر شاهرخ رمضان نژاد، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت جهاد کشاورزی اختصاص داده است.

 اهمیت و راهکارهای گسترش صنایع تبدیلی در روستاها

چرا مقام معظم رهبری تاکید دارند راه توسعه روستاها، ایجاد صنایع تبدیلی در خود روستاها است.[1]

 شاید بتوان حلقه ­ی مفقوده توسعه بخش کشاورزی را صنایع تبدیلی نامید چرا که ایجاد آن منجر به استفاده بهینه از محصولات در بخش کشاورزی است. در همین راستا معظم له تاکید دارند که صنایع تبدیلی در خود روستاها و نواحی روستایی باید ایجاد شود.

علت این تاکید آن است که ایجاد صنایع تبدیلی در روستاها منجربه بازگشت ارزش افزوده­ی محصولات کشاورزی به خود روستا و ایجاد اشتغال و درآمد بیشتر برای روستاییان می شود، زیرا آنچه که اکنون در مورد صنایع تبدیلی در کشور شاهد هستیم آن است که بسیاری از کارخانه‌های صنایع تبدیلی به دور از مناطق روستایی و در جوار شهرها و در شهرک‌های صنعتی ایجاد شده‌اند و بعضاً حتی فروش محصولات کشاورزی به عنوان ماده اولیه به این قبیل کارخانه­ ها نه به وسیله ­ی کشاورزان بلکه توسط دلال‌ها و واسطه‌ها انجام می‌شود و یا اینکه عواملی که در استخدام این کارخانه‌ها هستند، در فصل برداشت محصول و در اوج تولید، محصول را به بهایی ناچیز از کشاورز خریداری می‌کنند و با فراوری و ذخیره سازی در طی سال به بهایی چندین برابر قیمت محصول اولیه به فروش می‌رسانند.

آنچه که در این بین می­ تواند به کشاورزان و روستاییان کمک کند این است که با آگاهی دادن به کشاورزان آنان را تشویق به جمع آوری سرمایه ­های خرد در قالب تعاونی برای ایجاد کارخانه های تبدیلی بومی همان منطقه کرد تا به این وسیله ارزش افزوده محصولات کشاورزی به خود روستاییان بازگردد. راهکار دیگر حمایت از جوانان روستایی دانش آموخته دانشگاه‌هاست که با توجه به علم و دانشی که دارند اقدام به ایجاد این قبیل صنایع در مناطق روستایی نمایند.

راهکار دیگر سرمایه‌گذاری خیرین در ایجاد صنایع تبدیلی برای روستاییان است که این حمایت می‌تواند به صورت مشارکت در ساخت، وقف، عقود اسلامی و... باشد. همچنین این راهکارها را نیز می­ توان به صورت تلفیقی به کار برد. آنچه که در این بین مهم به نظر می‌رسد این است که با ایجاد صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی در قالب صنایع کوچک و صنایع روستایی ارزش افزوده محصولات کشاورزی به بهترین نحو در خود روستاها باقی بماند و موجبات کاهش فقر، بیکاری، مهاجرت و... در مناطق روستایی را فراهم آورد. دولت نیز باید حمایت ­های لازم جهت گسترش این گونه صنایع را با رویکرد پیشرفت روستاها فراهم کند. 

نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی در توسعه بخش کشاورزی و ایجاد ارزش افزوده :

 این بخش بسیار سازنده و مهم و از جهات زیر قابل بررسی است:

۱) کاهش ضایعات: هم اکنون ضایعات بخش کشاورزی حدود ۳۰ درصد است که ارزش این حجم از ضایعات، متاسفانه تا رقم ۵ میلیارد دلار در سال برآورد می­ شود. به همین جهت گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی می­ تواند با فرآیندهایی چون فرآوری در بسته بندی یکی از موثرترین گزینه­ های کاهش این حجم از ضایعات باشد.

۲) افزایش اشتغال: ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی در مناطقی که از اقتصاد کشاورزی برخورداند فرصت­ های شغلی و سرمایه گذاری مناسبی را به ویژه در مناطق روستایی فراهم کرده و ضمن جلوگیری از بیکاری­ های فصلی در اشتغال روستاییان و جلوگیری از مهاجرت آنها به شهرها در ارزش افزوده بخش کشاورزی موثر است.

۳) توسعه صادرات: بدون تردید گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی با فرآورده ­های محصولات کشاورزی و افزایش ماندگاری این محصولات موجب مزیت رقابتی و افزایش صادرات می­ شود.

۴) کاهش ریسک در بخش اقتصادی: با توجه به ارتباط مستقیم تولید کشاورزی با شرایط محیطی و اقلیمی و ریسک پذیر بودن فعالیت ­های این بخش توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی علاوه بر افزایش درآمد کشاورزان، باعث تنظیم بازار و ثبات قیمت ها می­ شود.

۵) تکمیل زنجیره بازاریابی: با گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی، ضمن ایجاد اشتغال برای فارغ التحصیلان این بخش، با ایجاد تنوع در محصولات کشاورزی قدرت پاسخگویی بازار را برای انواع سلیقه­ های مختلف فراهم نموده و زنجیره بازاریابی را تکمیل می­ نماید.

مجوز صنایع تبدیلی در وزارت جهاد کشاورزی

دکتر اسفندیاری در ادامه این نشست در مورد مجوز احداث صنایع تبدیلی در وزارت جهاد کشاورزی گفت: وزارت جهاد کشاورزی چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن در مورد صنایع کوچک مجوز می­داد و فقط در مقطعی مجوز با وزارت صنعت شد آن هم در صورتیکه که تعداد شاغلان یک کارخانه بالای 50 نفر اعلام می شد. ولی با تصویب قانون انتزاع که دو یا سه سال پیش در مجلس تصویب شد که یک بخش آن اجرایی و بخش دیگر مسکوت مانده است،  تمامی صنایع تبدیلی پایه کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی مجوز می گیرند، یعنی سیاست گذاری، برنامه­ ریزی و نظارت زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی انجام می شود.

قانون انتزاع دو محور داشت: ماده یک آن مربوط به تنظیم بازار، واردات، صادرات محصولات کشاورزی بود که  در وزارت جهاد کشاورزی مستقر بود و دیگری بحث صنایع تبدیلی .

 قانون انتزاع در خصوص صنایع تبدیلی بیان می کند که سیاست گذاری، برنامه ریزی و نظارت در خصوص11 سرکد از قبیل گوشتی، لبنی، میوه، سبزی، خوراک دام و ... که با زیرمجموعه های آن حدود 120 کد می­شود البته به جز شیرینی، شکلات، نوشابه که زیر نظر وزارت صنعت، معدن و تجارت ماند که در اصل کشاورزی نبود، بقیه موارد دیگر زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی آمد. 

عملکرد صنایع تبدیلی در وزارت جهاد کشاورزی

اسفندیاری در مورد عملکرد وزارت جهاد کشاورزی در خصوص صنایع تبدیلی افزود: ما در حال حاضر 120 میلیون تن محصول کشاورزی تولید می­ کنیم که حدود 82 میلیون تن زراعی و 5 / 16 میلیون تن محصولات باغی و 14 میلیون تن دامی و بیش از یک میلیون تن هم شیلات هست. در کشور ما حدود 150 میلیون تن ظرفیت سازی شده است. بعضی قطب­ ها متوازن بعضی قطب های ساخت کارخانه ها در راستای ایجاد صنایع تبدیلی نامتوازن نسبت به جغرافیا است.

صنایع تبدیلی در میان صنایع دیگر موجود در کشور از نظر اشتغال رتبه اول؛ از نظر تعداد کارگاه رتبه دوم و نسبت به سایر صنایع در ایجاد ارزش افزوده سوم است و ارزش تولیدات این صنعت بین رتبه سوم یا چهارم در نوسان است.

صنایع تبدیلی فلسفه وجودیش این است که محصولات کشاورزی هم فصلی هستند و هم فسادپذیر، یعنی در طی یکی دو ماه برداشت می­شوند و باید سریع فرآوری و در طول سال عرضه گردد. این ویژگی را هیچ محصولی تقریبا ندارد و فقط محصولات کشاورزی این ویژگی را دارند و فصلی و فسادپذیر هستند.

در حدود 2 میلیون تن فرآوری محصولات کشاورزی برای سال 1395 هدف گذاری شده بود که ما به 4 میلیون تن رسیدیم. اکثراً هم در قطب های تولید با مشارکت خود بهره برداران و روستائیان انجام گرفت. در مورد ذخیره سازی و نگهداری محصولات کشاورزی در سال گذشته حدود 500 هزار تن به ظرفیت نگهداری اضافه شده بود و امسال هم با توجه به نامگذاری سال اقتصاد مقاومتی در 6 ماه اول حدود 1 میلیون و 700 هزار تن به ظرفیت فرآوری و چیزی در حدود 440 هزار تن هم به ظرفیت نگهداری محصولات کشاورزی اضافه شده است. 2 میلیون و 600 هزار تن هدف گذاری فرآوری محصولات کشاورزی برای سال 96 کردیم که امیدواریم تا آخر سال به آن برسیم.

در یکی دو سال اخیر حدود 1 میلیون و 500 هزار تن به ظرفیت سردخانه ­های نگهداری محصولات کشاورزی اضافه شد و چیزی حدود 6/ 1 میلیون تن هم طرح­های سردخانه ای با پیشرفت فیزیکی بالای 50 درصد که اگر تسهیلات تخصیصی به موقع برسد خواهیم داشت.

در چشم انداز 10 ساله تقریبا 38 میلیون تن ظرفیت تولید با کاهش ضایعات 8/ 3 میلیون تنی در نظر گرفته شده است.

بحث دیگر بسته بندی محصولات کشاورزی است که فرصت خوبی است که در دستور کار ما قرارگرفته  و پیش یبینی شده تا آخر سال حدود 50 هزار تن بسته بندی محصولات تازه داشته باشیم.

سرمایه گذاری بخش صنعت غذا کلاً دست بخش خصوصی است سرمایه گذار در این بخش کم است و بازار را نمی­ شناسند و نمی­ توانند از ظرفیت­ ها و پتانسیل­ ها استفاده کنند.

بحث دیگر در این زمینه، بازسازی و نوسازی واحدها است. ما هدف گذاری کردیم که برای امسال 354 واحد صنعتی است که برای کل واحدها صنعتی برنامه ریزی شده است. مثالاً بازسازی و نوسازی کارخانه­ های شالی­کوبی ­ها در مازندران و گیلان بود که تقریبا 20 تا 30 درصد ورشکستگی داشتند. ما هدف گذاری کردیم که حدود 1500 تا از این کارخانه ­ها را بازسازی و نوسازی کنیم البته با همین منابع موجود که داشتیم.

یکی از محورهای اصلی وزارت بحث توسعه زنجیره­ ها هست. ما 10 محصول را برای توسعه زنجیرها انتخاب کرده ایم که عبارتند از: شیر، پسته، خرما، کشمش، محصولات گلخانه ­ای، سیب زمینی، زعفران، سیب،کیوی و مرکبات. اولویت اول با تولیدکنندگان و تشکل آنها است. اولین زنجیر در استان تهران در زمینه ایجاد ارزش افزوده شیر است که با حمایت های دولتی از 40 اتحادیه گاوداری انجام شد. جوازی به ظرفیت 5/ 1 میلیون تن در 3 فاز و تسهیلات به آنها داده شد. با این هدف که آنها باید بتوانند خودشان شیر را با کیفیت عالی تولید و بسته بندی کنند، و خودشان فرآوری و صادرات انجام دهند.

در خصوص تامین منابع این بخش باید گفت 45 درصد از تسهیلات 5/ 1 میلیارد دلاری توسعه اشتغال روستایی،  به جهاد کشاورزی اختصاص داده شده است. سود این تسهیلات در بخش صنایع تبدیلی چون پایین می باشد.

بحث دیگر بحث وزارت کار و اشتغال فراگیر هست. در آن قسمت آمدیم واحدهای مدرن را که در قالب زنجیره هستند، مثلا فرآورده­ های محصولات مختلف از سیب و سیب زمینی و محصولات مختلفی از گیاهان دارویی و .. آنجا طراحی شد.

 یک بحث دیگر در صنایع تبدیلی موضوع سایت بهین­ یاب ‌است. در قسمت تولید و اشتغال، آن طرح ­هایی که  بالای 60 درصد راه انداز شده بودند موفق شدند تسهیلات خودشان را گرفته و واحد خود را به بهره برداری برسانند و یکسری دیگر هم در مرحله تکمیل کردن اطلاعات واحدهای خودشان در این سایت می باشند

عملکرد اقتصاد مقاومتی در وزارت جهاد کشاورزی

دکتر شاهرخ رمضان نژاد رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت جهاد کشاورزی در ادامه این نشست در خصوص عملکرد وزارت جهاد کشاورزی در راستای اقتصاد مقاومتی گفت: در راستای سیاست­ های اقتصاد مقاومتی در وزارت جهاد کشاورزی مجموعه­ ای از طرح ­ها و برنامه ­ها جهت مقاوم سازی اقتصاد کشاورزی تدوین و به اجرا گذاشته شده است. از جمله طرح­ های مربوط به حفظ و پایداری و نگهداری از منابع پایه به ویژه منابع آب و خاک است. در مجموع حدود 550 هزار هکتار از اراضی کشور تجهیز به سامانه ­های نوین آبیاری شدند. طرح احیاء اراضی دشت خوزستان و ایلام به وسعت 550 هزار هکتار انجام گرفت. توسعه کشت­ های پاییزه و انتقال زمان کشت که آب باران زیادی وجود دارد. توسعه کشت­ های نشاعی، توسعه گلخانه ­ها، افزایش تولید تا 21 میلیون تن و افزایش و بهبود امنیت غذایی، بالا بردن خوداتکایی در محصولات راهبردی و استراتژی مثل گندم و شکر، برنامه طرح تولید ماهی از طریق فن آوری و پرورش ماهی در قفس در آب های دریا، توسعه گیاهان دارویی، تنوع بخشی به منابع تولید و انواع نهال و بذرها، تولید محصولات با مزیت نسبی جهت صادرات، حرکت به سمت تراز تجاری مثبت و طرح ها دیگر.

در رابطه با موضوع  استقرار صنایع تبدیلی و تکمیلی به طور کلی یکی از سیاست ­های ما در راستای اقتصاد مقاومتی این است که ما بتوانیم هم صنایع تبدیلی و تکمیلی را توسعه بدهیم و هم آنها را در کنار مراکزی تولیدی مستقر کنیم. متاسفانه ما یک مشکل فرهنگی داریم و آن اینکه سرمایه گذار دوست دارد کارخانه خود را در اطراف شهر تهران و دیگر کلان شهرها احداث نماید.

ضمنا قابل ذکر است که، سیاست های اصل 44 و قوانین دیگر هم ما را در سرمایه گذاری ­ها و خرید محصولات کشاورزی منع کرده و حق خرید و فروش نداریم.

جمع بندی

بدون تردید ایجاد صنایع تبدیلی یکی از سودمندترین ارتباطات بین دو بخش صنعت و کشاورزی است. این صنایع از میزان بیکاری­ های دایمی و فصلی در مناطق روستایی می­ کاهد. همچنین زمینه مناسب جهت توسعه بخش کشاورزی را فراهم آورده و به افزایش تولیدات، بهره وری، ایجاد فرصت­ های شغلی، تامین نیازهای اساسی، پیوند با دیگر بخش ­های اقتصادی و کاهش نابرابری­ های منطقه­ ای منجر خواهد شد. لذا این گونه صنایع می­ تواند پیش نیاز استراتژی صنعتی شدن و تامین کننده امنیت غذایی در کشور باشد.

صنایع غذایی بیش از ۸۵ درصد صنایع تبدیلی و تکمیلی مربوط به بخش کشاورزی را تشکیل می ­دهد و با توجه به آثار مستقیم و غیرمستقیم این صنایع از نظر تولید و اشتغال که در بخش کشاورزی بر جای می ­گذارد و موجب رشد و شکوفایی، در سطح کلان اقتصاد می­ شود.

اهمیت صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی را زمانی بیشتر درمی یابیم که توجه کنیم بعد از صنایع سنگین، صنایع غذایی از نظر وسعت و گستردگی، دومین مقام را در جهان داراست. صنایع غذایی استراتژیک، غلات، قند، لبنیات و روغن را نیز در بر می گیرد. در ضمن با توجه به میزان ارزش افزوده در این صنایع که با ارزش افزوده در صنایع پتروشیمی برابری دارد، با جایگزینی صدور این محصولات به جای صدور قسمتی از نفت، می­ توان به شکوفایی اقتصادی نزدیک­تر شد.

پژوهش خبری // پژوهشگر: علی قنبری

[1] - بیانات رهبری در تاریخ 05/ 06/ 1393 در دیدار با هیئت دولت