از «ما می توانیم» تا «ما نمی توانیم»!

پژوهش خبری صدا وسیما: یکی از اصول مهم روانشناسی برای شکل­ گیری و یا تغییر رفتار، ارائه­ ی پاداش و جایزه است. نیاز به تشویق و دریافت پاداش از نیازهای ضروری و ذاتی بشر است. نیاز به دریافت محبت، تمجید و تحسین از کودکی تا پیری در انسان وجود دارد. چنانچه این نیاز به شیوه­ ی درست، در زمان مناسب، به اندازه و متناسب با عمل فرد ارائه شود می ­تواند بسیار اثربخش باشد. اما در سیستم آموزشی ما با دادن جوایز بی کیفیت و گاها قاچاق به دانش آموزانی که باید مورد تشویق قرار بگیرند؛ به جای آموزش فعل «ما می توانیم» فعل «ما نمی توانیم» را به آنها القا می‌کنند. در این یادداشت دکتر رباب رحمتی،‌ عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان، به خوبی این موضوع را تبیین کرده است.

اهدای جوایز بی کیفیت چینی، ابزاری برای تلقین "ما نمی توانیم" در سیستم آموزشی

در سیستم آموزشی نیز اهدای جوایز و تشویق ­های مختلف دارای اهمیت ویژه بوده و کاربردهای فراوانی دارد. این مشوق ­ها به عنوان یک عامل انگیزاننده­ی مهم مطرح هستند. مشوق­ ها انواع مختلفی دارند و به صورت کلامی و غیر کلامی بکار می­ روند. در تشویق­ های کلامی عملکرد فرد به صورت زبانی با بیان جملات یا واژه های مثبت مورد تقدیر و تشویق قرار می ­گیرد و در تشویق غیر­کلامی که دارای دامنه ­ی بسیار گسترده­ ای است فرد با لبخند، نوازش، جایزه، دریافت مقام و عنوان و ... مورد تشویق قرار می ­گیرد.

یکی از دوره ­های بسیار مهم در شکل­ دهی رفتار و یادگیری و آموزش، دوره­ ی ابتدایی است. کودکان در این دوره به دلیل ویژگی­ های خاص شناختی و عاطفی خود به پاداش و جایزه اهمیت بیشتری می­ دهند. آن­ها پاداش مستقیم و فوری را به تشویق ­های غیر مستقیم و با تاخیر ترجیح می ­دهند. به­ همین دلیل مدیران و معلمان آن­ها در مدارس با همکاری والدین به ازای ­عملکرد تحصیلی مناسب، پیشرفت تحصیلی، رفتار مناسب، رعایت انضباط، همکاری در فعالیت ­­های مختلف مدرسه جوایزی را به ایشان اهدا می­ کنند. در چند سال اخیر برای ترغیب بیشتر دانش­ آموزان برای عملکرد تحصیلی و رفتاری بهتر و ایجاد انگیزه­ ی بیشتر در آن­ها، بسیاری از مدارس ابتدایی اقدام به تهیه­ ی کمد جوایز کرده ­اند.

این کمد­ها معمولا در راهروها و در معرض دید دانش ­آموزان قرار می ­گیرد و سرشار از لوازم التحریر، اسباب بازی، بازی ­های فکری، وسایل ورزشی و وسایل تزئینی هستند که برای دانش­ آموزان جذاب هستند. اما نکته قابل تامل اینجا است که این وسایل و هدایا عمدتا شامل کالاهای چینی است. در واقع معلمان، مدیران و والدین با ارائه ­ی کالاهای چینی به جای کالاهای ایرانی به صورت ناخودآگاه در شکل­ گیری هویت ملی و خودباوری ملی آنها خلل ایجاد می ­کنند.

این بدین معناست که اهدای جوایز به منظور تایید رفتارهای کودکان و افزایش عملکرد مثبت آنها ارائه می شود اما اگر این جوایز با هشیاری و از روی آگاهی به کودکان ارائه نشود و در انتخاب آنها دقت نشود، می تواند اثرات مخربی بدنبال داشته باشد. برای مثال این دوره­ ی سنی از نظر رشد اجتماعی، دوره ­ی سازندگی در مقابل احساس حقارت است و ویژگی سازندگی در کودکان این دوره، با تایید رفتارهای شایسته ­ی آنان شکل می ­گیرد. وقتی که کودک کاری را با موفقیت به پایان می ­رساند و مورد تائید دیگران مخصوصا معلم خود قرار می ­گیرد، در وجود او حس سازندگی( باور من می ­توانم) شکل می­ گیرد. با اهدای جوایز ما حس توانستن را به او منتقل می کنیم و به رشد اجتماعی وی کمک می کنیم. اما مشکل اینجاست که می خواهیم احساس سازندگی کودک را با اهدای جوایزی از اجناس بی­ کیفیت چینی شکل دهیم. در واقع وقتی با کالاهای بی کیفیت با تصاویر و نقاشی ­های دور از فرهنگ ایرانی کودکان را تشویق می­ کنیم، حس سازندگی در حال شکل­ گیری آن­ها را دچار اختلال می­ کنیم. از یک سو به کودک پاداش می­ دهیم که تو می ­توانی و از سوی دیگر با هدایای چینی به او پیام ناخودآگاه می­ دهیم که کشور ما نمی­ تواند و این باعث ایجاد یک تعارض در ذهن کودک می شود.

کلام آخر

این نکته و نکات ریز تربیتی کودکان، بیانگر این واقعیت است که در تربیت و آموزش کودکان تا چه حد باید هوشیارانه عمل کرد و نقش معلمان و والدین در این زمینه چه قدر حساس است. دقت در انتخاب هدایا و جایگزین کردن جوایزی که تولید داخل کشوراست می­ تواند اثرات مثبتی را درشکل­ گیری سازندگی کودک به دنبال داشته باشد. مخصوصا اگر معلمان که الگوی بسیار مهمی در این دوره ­ی رشدی هستند، در زمان دادن جوایز با افتخار به ایرانی بودن جایزه تاکید نمایند.

پس بیایید همه ­با ­هم با آگاهی به این که آینده ­ی کشورمان را کودکان امروز، با خودباوری، سازندگی فردی و ملی رقم می­ زنند، نقش خود را بدرستی ایفا کنیم و درشکل دهی صحیح باورها و رفتارهای کودکان آگاهانه تر وارد عمل شویم تا آینده ای روشن را برای خود، فرزندان و هموطنانمان، پیش رو داشته باشیم.

پژوهش خبری صدا وسیما//دکتر رباب رحمتی،‌ عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان